دنیای امروز پر از داده‌های مفید و اطلاعات ضروری است و انسان ها خواستار یادگیری و به خاطر سپردن آنها هستند. تکنیک‌های مختلفی برای تقویت حافظه و افزایش قدرت یادگیری وجود دارند که برخی از آنها به روش یادگیری و حفظ‌کردن اطلاعات مربوط می‌شوند و برخی دیگر بر عملکرد ذهن برای به‌یادآوردن اطلاعات تأثیر می‌گذارند. پاداش‌دادن هنگام یادگیری مطلب جدید، یکی از تکنیک‌هایی است که ذهن را تشویق به تمرکز بیشتر در زمان ورود اطلاعات می شود.
مراحل حفظ‌کردن و بازیابی اطلاعات
وقتی چیز جدیدی یاد می‌گیرید یا می‌خواهید چیزی را به خاطر بسپارید، ذهنتان خودکار فرایندی ۳مرحله‌ای را طی می‌کند. مرحله اول یادگیری است که روان‌شناسان آن را کدگذاری می‌نامند. در این مرحله، ذهن با اطلاعات جدید روبه‌رو می‌شود و آنها را در حافظه کوتاه‌مدت یا بلندمدت ثبت می‌کند. ذهن برای داده‌های ورودی نشانه‌هایی در نظر می‌گیرد تا بعدا با یادآوری این نشانه‌ها تمام مطلب را به یاد آورد.
بعد مرحله دوم آغاز می‌شود. در این مرحله، مدتی از زمان ورود اطلاعات به ذهن می‌گذرد و فرایندهایی مانند خواب یا درگیری ذهن با موضوع‌های دیگر باعث فراموشی بخشی از اطلاعات می‌شود. گاهی اوقات هم ممکن است بعد از مدتی هرآنچه وارد حافظه شده است از بین برود، به‌خصوص اگر زمان زیادی از مرحله اول گذشته باشد و دیگر آنچه را یاد گرفته بودید تکرار نکرده باشید.
مرحله نهایی زمانی است که اطلاعات بازیابی می‌شوند و آنها را به یاد می‌آورید. در این مرحله، بخشی از اطلاعات یا نشانه‌ای از آنچه به خاطر سپرده بودید به ذهن می‌رسد و به دنبال آن، همه موضوع را به خاطر خواهید آورد. این نشانه‌ها می‌توانند هرچیزی باشند. مثلا ممکن است وقتی به فضایی جدید می‌روید، المان‌های دکوراسیون آن با محل کار چند سال قبلتان مشترک باشد، به همین دلیل احساس کنید آن مکان آشناست. مرحله سوم با مرحله اول ارتباط مستقیم دارد؛ ذهن در مرحله اول برای آنچه به خاطر سپرده‌اید کدگذاری می‌کند و این کد ممکن است یک کلمه، یک شکل یا حتی رنگ باشد. زمانی که بعدا این کد را دوباره می‌بینید، خاطره برایتان یادآوری می‌شود.
تأثیر پاداش بر فرایند یادگیری و یادآوری
برخی از روان‌شناسان معتقدند که پاداش می‌تواند حافظه را تقویت کند، اما سؤالات مختلفی در این زمینه وجود دارد مثلا اینکه پاداش باید چه زمانی داده شود؟ زمانی که برای اولین بار با اطلاعات جدید مواجه می‌شوید یا زمانی که قصد دارید دوباره آنها را به یاد آورید؟ سؤال دیگر این است که آیا واقعا پاداش می‌تواند روی حافظه تأثیر داشته باشد یا نه؟
این سؤالات در سال ۲۰۲۲، در یکی از مقالات مجله کوگنیشن (Cognition) پاسخ داده شدند. محققان برای نوشتن این مقاله روی افراد مختلف تحقیقی انجام دادند و به نتایج جالبی دست پیدا کردند.
محققان ۱۶ فیلم کوتاه از صحنه‌های زندگی روزمره به داوطلبان نشان دادند. این فیلم‌ها شامل صحنه‌هایی چون تمیزکردن خانه و صحبت‌کردن با تلفن بودند. فیلم‌ها ۲ بار به داوطلبان نشان داده شدند. بعد از آن داوطلبان ۱۰ دقیقه به سؤالاتی پاسخ دادند که ربطی به صحنه‌های فیلم نداشتند. در مرحله بعد، اطلاعاتی از سکانس‌های مختلف ۱۶ فیلم کوتاه به داوطلبان داده شد و محققان از آنها پرسیدند که آیا این اطلاعات درباره سکانس فیلم‌ها درست است یا خیر. این سؤالات شامل موضوعات مختلفی می‌شدند، از جمله:
کلیات اتفاقی که در فیلم کوتاه افتاده بود: مثلا کاری که شخصیت‌های فیلم انجام می‌دادند.
نکته‌ای ادراکی درباره سکانس: مثل رنگ لباسی که شخصیت اصلی پوشیده بود.
نکات حاشیه‌ای ویدئو: مثل شخصیت‌های دیگر فیلم یا وسیله‌ای که در صحنه وجود داشت، اما در مرکز توجه نبود.
سپس محققان داوطلبان را به ۲ گروه تقسیم و نتایج هر گروه را بررسی کردند. در ادامه، تفاوتی که برای دو گروه ایجاد شد و نتیجه را توضیح می‌دهیم.
گروه اول: شرکت‌کنندگان پیش از تماشای فیلم‌ها درباره پاداش می‌دانستند
به گروه اول گفتند که بخشی از سکانس‌ها پاداش زیاد دارند. یعنی اگر شرکت‌کنندگان به سؤالات مربوط به این صحنه‌ها درست جواب می‌دادند، ۲۵ سنت پاداش می‌گرفتند. سایر سکانس‌ها هم صحنه‌هایی با پاداش کم معرفی شدند. یعنی اگر شرکت‌کنندگان به سؤالات مربوط به این صحنه‌ها پاسخ می‌دادند، ۱ سنت پاداش می‌گرفتند. نکته مهم این بود که شرکت‌کنندگان پیش از پخش‌شدن فیلم از میزان پاداش هر سکانس اطلاع داشتند.
نتیجه نهایی این شد که پاداش تأثیر بسزایی بر میزان یادآوری سکانس‌های مختلف دارد. شرکت‌کنندگان سکانس‌هایی با پاداش زیاد را با جزئیات بیشتر به خاطر می‌آوردند، اما سکانس‌هایی با پاداش کم را کلی به خاطر داشتند.
یادآوری برخی از جزئیات برای شرکت‌کنندگان سخت‌تر بود؛ آنها معمولا کلیات هر سکانس را به خاطر سپرده بودند و بازیابی جزئیات صحنه‌ها و پاسخ‌دادن به سؤالات مربوط به جزئیات برایشان چالش‌برانگیز بود، اما پاداش حتی برای این دسته از سؤالات هم تأثیر داشت و پاسخ‌های درست شرکت‌کنندگان به سؤالاتی با پاداش ۲۵سنتی بیشتر بود.
محققان در این تحقیق، فاکتورهای دیگری چون سرعت پاسخ‌دهی به سؤالات را هم بررسی کردند و متوجه شدند که شرکت‌کنندگان هیچ کار جدیدی برای به‌خاطرسپردن اطلاعات انجام نداده‌اند و از همان شیوه‌های سابق استفاده کرده‌اند.
پاداش‌دادن در ۳ مرحله فرایند یادآوری تغییری ایجاد نمی‌کند و فقط ذهن را برای تمرکز بیشتر تشویق می‌کند.
گروه دوم: شرکت‌کنندگان بدون اطلاع از پاداش فیلم‌ها را تماشا کردند
این گروه بدون اینکه چیزی از پاداش کم یا زیاد سکانس‌های مختلف بدانند فیلم‌ها را تماشا کردند. بعد از آن ۲ دسته سؤال به آنها داده شد؛ دسته اول سؤالاتی بودند که پاسخ درست آنها پاداش ۲۵سنتی داشت و دسته دوم سؤالاتی بودند که شرکت‌کنندگان در ازای هر پاسخ درست ۱ سنت پاداش می‌گرفتند.
نتیجه نهایی نشان داد پاداش در این مرحله تأثیری بر عملکرد حافظه شرکت‌کنندگان نداشته است. آنها از همان استراتژی‌های سابق برای به‌خاطرسپردن سکانس‌ها استفاده کرده بودند و بعد از آن هم بخشی از اطلاعات را به یاد می‌آوردند و بخشی از آن را فراموش کرده بودند.
پاداش‌دادن پیش از به‌خاطرسپردن مطالب حافظه را تقویت می‌کند
آزمایش انجام‌شده نشان داد اگر افراد پیش از یادگیری مطلبی بدانند در ازای به‌یادآوردن آن پاداش می‌گیرند، بیشتر تلاش می‌کنند همه جزئیات را به خاطر بسپارند. آنها با تمرکز بیشتری به جزئیات توجه می‌کنند تا در نهایت به پاداشی برسند که به آنها وعده داده شده است. البته این بدان معنا نیست که عملکرد حافظه آنها بهتر می‌شود. ذهن این افراد برای دریافت پاداش با تمرکز بیشتری اطلاعات را پردازش می‌کند و کدگذاری دقیق‌تری انجام می‌دهد، بنابراین بعدا راحت‌تر می‌تواند اطلاعات را بازیابی کند.
چطور از سیستم پاداش‌دهی برای تقویت حافظه استفاده کنیم؟
تحقیق مذکور نشان می‌دهد در حافظه الگویی وجود دارد که می‌توانید از آن استفاده کنید. با استفاده از این الگو می‌توانید توجه خود را به مطالب مهم جلب کنید و آنها را به خاطر بسپارید. البته این بدان معنا نیست که هر چیزی در ذهنتان باقی می‌ماند مفید است و تنها داده‌های با ارزش در ذهنتان باقی می‌مانند. بازیابی اطلاعات و به‌یادآوردن آنچه در حافظه باقی مانده، فرایندی خودکار است. بنابراین بخشی از اطلاعاتی که بازیابی می‌شوند ارزشمند هستند و برخی دیگر صرفا حواشی هستند که در ذهن باقی مانده‌اند.
با استفاده از الگوی پاداش می‌توانید تجربیاتی را که از گذشته در حافظه شما باقی مانده‌اند سریع‌تر بازیابی کنید. استفاده از این تجربیات روی احساساتی که در موقعیت کنونی دارید تأثیر خواهد داشت. مثلا اگر از طریق این الگو روش درست حل مسئله‌ای ریاضی را به خاطر سپرده باشید، زمانی که در جلسه امتحان با آن مسئله روبه‌رو می‌شوید، به‌سادگی آن را به یاد خواهید آورد.
استراتژی‌ها و تکنیک‌هایی که برای تقویت حافظه وجود دارند به شما کمک می‌کنند اطلاعات و تجربیات گذشته خود را سریع‌تر بازیابی کنید. بنابراین اطلاعاتی را که برای تصمیم‌گیری در لحظه نیاز دارید در اختیار خواهید داشت و می‌توانید تصمیم درستی بگیرید.
کلام آخر
ذهن انسان پاداش‌گرفتن را دوست دارد. با پاداش‌دادن به خود می‌توانید آنچه را که باید به خاطر بسپارید، اما به یاد داشته باشید هیچ‌وقت خودتان را فریب ندهید! یعنی اگر به خودتان وعده پاداش دادید، حتما به آن عمل کنید.
افراد مختلف با تکنیک‌های گوناگون به نتیجه می‌رسند. برخی از افراد ممکن است با سیستم پاداش و تنبیه بتوانند حافظه خود را تقویت کنند و برخی دیگر با یادداشت‌برداری این کار را انجام دهند. اینکه چه چیزی به تقویت حافظه شما کمک می‌کند، به خودتان بستگی دارد. توصیه می‌کنیم تکنیک‌های مختلف تقویت حافظه را امتحان کنید تا متوجه شوید بهترین روش برای شما کدام است.