از قدیم تمام روانشناسان بهره هوشی افراد مختلف را با معرفی انواع تست هوش ضریب هوشی کودکان و بزرگ‌سالان می سنجند. این تست‌ها به مرور زمان کامل تر شدند و امروزه اطلاعات مفیدی درباره نحوه عملکرد افراد در حوزه‌های مختلف ارائه می‌کنند تا حدی که شرط پذیرش در بسیاری از مشاغل، گذراندن این آزمون‌ها و کسب نمره قابل‌قبول در آنهاست. در ادامه انواع تست هوش را به شما آموزش خواهیم داد.
تست هوش چیست؟
تست هوش از رایج‌ترین تست‌های روان‌شناختی است که با هدف ارزیابی توانایی‌های شناختی افراد طراحی و اجرا می‌شود. نتیجه این آزمون معیاری برای سنجش توانایی‌ها و پتانسیل‌های فکری فرد خواهد بود، اما این نمرات چطور محاسبه می‌شوند؟ چطور می‌توانیم به قطعیت آنها اعتماد کنیم؟
برای درک بهتر معنای این نمرات، ابتدا باید با نحوه محاسبه‌شان آشنا شویم. بسیاری از آزمون‌های امروزی استانداردسازی شده‌اند و نمرات از مقایسه عملکردهای فردی با هنجارهای گروه سنی فرد به دست می‌آیند. البته توجه داشته باشید که هرچند بسیاری از آزمون‌ها روش مشابهی برای نمره‌دهی دارند، برخی از آنها متفاوت‌اند و از روش‌های دیگری برای ارزیابی استفاده می‌کنند.
نمره تست آی کیو افراد اطلاعات مفیدی برای مقایسه آنها با گروه هم‌سالانشان به ما می‌دهد. این اطلاعات عبارت‌اند از:
توانایی‌های زبانی؛
توانایی‌های ریاضی؛
حافظه؛
سرعت پردازش؛
قدرت استدلال؛
توانایی پردازش بصری و فضایی.
طراحان انواع تست هوش از فرایندی به‌نام استانداردسازی برای ارزیابی و تفسیر مناسب نمرات آزمون استفاده می‌کنند، یعنی بخشی از جمعیت هدف آزمون را نمونه در نظر می‌گیرند و تست آی کیو را برای آنها اجرا می‌کنند. این نمونه اولیه به‌نحوی انتخاب می‌شود که تا حد امکان مشابه جمعیت نهایی باشد و خصوصیات آنان را منعکس کند. این‌گونه هنجارها یا استانداردهایی ساخته می‌شوند که می‌توان بر اساس آنها تک‌تک افراد را مقایسه کرد.
تفسیر نمره تست هوش در زندگی چیست؟
ضریب هوشی فرد بر جنبه‌های مختلف زندگی او از جمله عملکردش در مدرسه و محل کار تأثیر می‌گذارد. هرچه ضریب هوشی فرد بالاتر باشد، احتمال موفقیت او در مدرسه بیشتر است و هرچه پایین‌تر باشد، ممکن است درگیر ناتوانی‌های ذهنی شود. طبقه‌بندی توصیفی سطح IQ از این قرار است:
بالاتر از ۱۳۰: بسیار عالی
۱۲۰ تا ۱۲۹: برتر
۱۱۰ تا ۱۱۹: بالاتر از میانگین
۹۰ تا ۱۰۹: متوسط
۸۰ تا ۸۹: کمتر از میانگین
۷۰ تا ۷۹: مرزی
۶۹ و کمتر: معلولیت ذهنی
آی کیو نرمال گروه‌های سنی مختلف بین ۹۷ تا ۱۰۸ متغیر است. ضریب هوشی زیر ۷۰ IQ پایین و نمره حدود ۱۴۰ نشان‌دهنده ضریب هوشی بالاست. این یعنی نمره تست هوش به ما می‌گوید که عملکردمان در آزمون چقدر با میانگین جامعه فاصله دارد.
تست آی کیو چه کاربردهایی دارد؟
انواع تست هوش مدرن اغلب بر توانایی‌هایی مثل مهارت‌های ریاضی، حافظه، ادراک فضایی و توانایی‌های زبانی تمرکز دارند. توانایی حل مسائل و به‌خاطرسپردن اطلاعات هم از شاخص‌های مهم هوش شمرده می‌شوند. به همین خاطر انواع تست آی کیو اغلب روی این مهارت‌ها تمرکز می‌کنند تا به ارزیابی افراد در زمینه‌های مختلف کمک کنند. برخی از این زمینه‌ها عبارت‌اند از:
ارزش‌یابی تحصیلی؛
تشخیص ناتوانی ذهنی؛
تحقیقات شناختی؛
ارزیابی متقاصیان شغل‌ها؛
ارزیابی توانایی‌های شناختی مانند حافظه، سرعت و توجه.
در گذشته اگر کسی در تست آی کیو نمره زیر ۷۰ کسب می‌کرد، می‌گفتند دچار ناتوانی‌های ذهنی است، اما امروزه می‌دانیم که این نمرات به‌تنهایی برای تشخیص اختلالات ذهنی کافی نیستند. به همین خاطر متخصصان علاوه بر نتایج انواع تست هوش، عوامل دیگری مثل سن و مهارت‌های انطباقی را نیز در نظر می‌گیرند.
تاریخچه انواع تست هوش
اوایل دهه ۱۹۰۰، دولت فرانسه به ۲ محقق به‌نام‌های آلفرد بینه (Alfred Binet) و هنری سایمون (Henri Simon) دستور داد تست هوشی مختص کودکان طراحی کنند. هدف از اجرای این تست یافتن کودکان مشکل‌دار در مدرسه بود. طولی نکشید که محققان آمریکایی به ارزش این تست‌ها پی بردند و یکی از استادان دانشگاه استنفورد به‌نام لوئیس ترمن (Louis Terman) اقدام به اصلاح این تست کرد. نتیجه کار او آزمون بینه بود که با اجرا روی هزاران کودک آمریکایی در سنین مختلف استانداردسازی شد.
بعدها دیوید وکسلر (David Wechsler) تستی به‌نام مقیاس هوش بزرگ‌سالان وکسلر (WAIS) طراحی کرد که امروزه پرکاربردترین تست آی کیو بزرگ‌سالان است. نسخه فعلی این آزمون ۱۵ توانایی مختلف را می‌سنجد و نمراتی را در ۵ حوزه کلام، ادراک دیداری‌فضایی، استدلال سیال، حافظه کاری و سرعت پردازش در اختیار روانشناسان قرار می‌دهد.
طی سال‌ها روانشناسان و محققان متعددی در تلاش برای رفع نقص‌های تست‌های قدیمی، تست‌های جدیدی معرفی کردند که در ادامه معروف‌ترین آنها را بررسی می‌کنیم.
۱. آزمون بینه
بینه و همکارش تئودور سایمون تستی طراحی کردند تا کودکانی را شناسایی کنند که علاقه‌ای به مدرسه‌رفتن نداشتند. سؤالات این تست درباره مباحثی بودند که به‌صراحت در کلاس تدریس نمی‌شدند، مثل توجه، حافظه و مهارت‌های حل مسئله. نتیجه آزمونی ۳۰سؤاله بود که اولین تست آی کیو تاریخ معرفی شد.
تست هوش استنفورد-بینه
لوئیس ترمن، روان‌شناس دانشگاه استنفورد، تست بینه را با جامعه‌ای از شرکت‌کنندگان آمریکایی استانداردسازی کرد. نتیجه این استانداردسازی تست هوش استنفورد-بینه بود. آزمون هوش استنفورد-بینه واحد IQ را معرفی کرد که نمره افراد در آزمون را نشان می‌دهد. این نمره که معرف ضریب هوشی افراد است بر مبنای سن ذهنی آنان محاسبه می‌شود و یکی از محبوب‌ترین معیارهای سنجش ضریب هوشی افراد است.
۲. تست هوش ریون
دکتر جان سی ریون در سال ۱۹۳۶ تست‌های چندگزینه‌ای ماتریس ریون را طراحی کرد تا معرف استدلال انتزاعی افراد باشند. در این آزمون فرد باید بتواند آیتم‌های گمشده الگوها را شناسایی کند. بسیاری از الگوها در قالب ماتریس‌های ۲ × ۲، ۳ × ۳ یا ۴ × ۴ طراحی می‌شوند.
ماتریس ریون برای افراد با توانایی‌های مختلف به ۳ شکل متفاوت ارائه می‌شود:
۱. ماتریس‌های پیشرونده استاندارد
این نوع آزمون، شکل اصلی ماتریس ریون است که برای اولین بار در سال ۱۹۳۸ منتشر شد. در این نوع تست هوش، ۵ مجموعه ۱۲تایی وجود داشت که هرکدام سخت‌تر از قبلی می‌شدند و تجزیه‌و‌تحلیل آنها نیازمند توانایی شناختی بیشتری بود. تمام موارد این آزمون با جوهر سیاه روی زمینه سفید طراحی شده بودند.
۲. ماتریس‌های پیشرونده رنگی
این آزمون برای کودکان، سالمندان و افرادی طراحی شد که با اختلالات یادگیری متوسط تا شدید دست‌و‌پنجه نرم می‌کردند. سؤالات این آزمون روی پس‌زمینه رنگی ارائه می‌شوند تا این رنگ به‌لحاظ بصری محرک شرکت‌کننده باشد.
۳. ماتریس‌های پیشرونده پیشرفته
نوع پیشرفته ماتریس ریون شامل ۴۸ آیتم است که در قالب یک مجموعه ۱۲تایی و یک مجموعه ۳۶تایی ارائه می‌شود. سؤالات این آزمون هم با جوهر سیاه روی پس‌زمینه سفید تصوی شده‌اند و درجه سختی آنها پیوسته بیشتر می‌شود. این تست آی کیو برای بزرگ‌سالان و نوجوانانی که ضریب هوشی بالاتری دارند مناسب است.
جالب است بدانید ماتریس پیشرونده پیشرفته یکی از آزمون‌های پذیرش انجمن «Triple Nine» (انجمنی با ضریب هوشی بالا) است. حتی انجمن بین‌المللی تحقیقات فلسفی (ISPE) هم نتیجه این آزمون را به‌عنوان مدرک می‌پذیرد.
۳. تست هوش وکسلر
وکسلر آزمونی برای سنجش بهره هوشی بزرگ‌سالان است که دیوید وکسلر در سال ۱۹۵۵ آن را معرفی کرد، زیرا از محدودیت‌های آزمون استنفورد-بینه راضی نبود. او ۲ آزمون مقیاس هوش وکسلر کودکان (WISC) و مقیاس هوش وکسلر کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی (WPPSI) را مخصوص کودکان طراحی کرد. نسخه بزرگ‌سالان این آزمون WAIS-IV نام دارد.
تست آی کیو WAIS-IV برای بزرگ‌سالان
تست آی کیو WAIS-IV متداول‌ترین تست هوش برای افراد ۱۶ تا ۷۵ سال است. امتیازدهی به این صورت است که نمره آزمون افراد با نمرات دیگر شرکت‌کنندگان در همان گروه سنی مقایسه می‌شود. میانگین امتیاز ۱۰۰ و محدوده نرمال ۸۵ تا ۱۱۵ است. این روش امتیازدهی به استانداردی کلی در انواع تست هوش تبدیل شده است و حتی در نسخه جدید آزمون استنفورد-بینه هم از آن استفاده می‌شود.
این آزمون ۲ نمره کلی ارائه می‌دهد که خلاصه‌ای از هوش کلی فرد محسوب می‌شوند. یکی از این نمره‌ها نمره کل IQ است که عملکرد فرد در هر ۵ حوزه را به‌خوبی مشخص می‌کند و دیگری شاخص توانایی عمومی است که بر اساس نتایج ۶ آزمون فرعی برآورد می‌شود.
۵ حوزه عملکرد تست آی کیو وکسلر
درک کلامی: دانش کلامی فرد و توانایی استفاده از مهارت‌های کلامی را در موقعیت‌های جدید اندازه‌گیری می‌کند. نمرات این عامل بازتابی از محیط آموزشی و خانه هستند، یعنی افرادی که در محیطی سرشار از درک کلامی رشد می‌کنند در این حوزه عملکرد بهتری دارند.
دیداری‌فضایی: برای سنجش درک مفاهیم غیرکلامی، پردازش‌های هم‌زمان، هماهنگی بینایی‌حرکتی، یادگیری و توانایی جداسازی اشکال و پس‌زمینه طراحی شده است.
استدلال سیال: قدرت تشخیص روابط مفهومی بین اشکال بصری و استدلال برای شناسایی و اعمال قوانین را اندازه‌گیری می‌کند.
سرعت پردازش: سرعت پردازش اطلاعات بصری ساده مثل طرح‌های انتزاعی را می‌سنجد.
حافظه کاری: نشان‌دهنده توانایی فرد برای حفظ اطلاعات است.
مقایسه تست هوش وکسلر و بینه
تست آی کیو استنفورد-بینه در سال ۱۹۳۹ با جمعیت هدف کودکان معرفی شد و یک نمره هوش کلی ارائه می‌کرد. آزمون وکسلر در سال ۱۹۹۵ با هدف رفع نقاط ضعف تست استنفورد-بینه معرفی شد و جامعه بزرگ‌سالان را هدف قرار می‌داد.
آزمون وکسلر تمام محدودیت‌های تست بینه را برطرف می‌کند و الگوی نمراتش اطلاعات مفیدی به ما می‌دهد. مثلا اگر فردی در برخی از زمینه‌ها نمره بیشتر و در برخی دیگر نمره کمتر کسب کند، می‌توان نتیجه گرفت دچار اختلال یادگیری خاصی است. تفاوت دیگر، سیستم ارزیابی بهره هوشی افراد در این ۲ آزمون است. نمرات تست آی کیو استنفورد-بینه از تقسیم سن ذهنی بر سن تقویمی افراد به دست می‌آید، اما در آزمون وکسلر امتیاز فرد با میانگین نمرات گروه سنی خودش مقایسه می‌شود.
۴. تست هوش گاردنر
تئوری هوش‌های چندگانه (انواع هوش گاردنر) برای اولین بار در سال ۱۹۸۳ توسط هوارد گاردنر (Howard Gardner) به‌عنوان یکی از انواع تست هوش معرفی شد. گاردنر ۸ معیار معرفی کرد و گفت شاید تمام این هوش‌ها در ما وجود داشته باشند، اما میزان هریک بر اساس ژنتیک یا تجربه‌های هر فرد متفاوت خواهد بود. این ۸ هوش عبارت‌اند از:
زبانی؛
منطقی‌ریاضی؛
فضایی؛
بدنی‌حرکتی؛
موسیقی؛
بین‌فردی؛
درون‌فردی؛
طبیعت‌گرا.
هریک از این هوش‌ها مسیر زندگی افراد و بهترین شغلِ متناسب با روحیات آنان را مشخص می‌کنند. مثلا فردی با هوش کلامی بالا وکیل خوبی از آب درمی‌آید یا کسی که هوش بین‌فردی بالایی دارد معلم یا مدیر خوبی خواهد بود.
کلام آخر
نمره آی کیو افراد اطلاعات خوبی درباره توانایی‌های آنها ارائه می‌دهد، اما به یاد داشته باشید که عوامل دیگری از جمله مهارت‌های انطباقی، هوش هیجانی و عملکرد وظیفه‌ای نیز شاخص‌های مهمی هستند که باید بهشان توجه کرد.