امروزه در جوامع دموکراتیک و مردم‌سالار، آزادی بیان اصلی پذیرفته شده می باشد و تا حدی از آن حمایت می‌شود. اما اینکه آزادی بیان تا چه حد پذیرفته و حمایت شود، دارای اهمیت می باشد. در حالی که در برخی از جوامع از این آزادی به هر قیمتی حمایت می‌شود، برخی جوامع دیگر به هر بهانه‌ای جلوی انتشار آزادانه مطالب را می‌گیرند. در ادامه مفهوم آزادی بیان و محدودیت های آن را بررسی خواهیم کرد.
منظور از آزادی بیان چیست؟
تعاریف مختلفی از آزادی بیان ارائه شده است. به‌طور کلی این آزادی به‌معنای حق قانونی افراد برای بیان نظرات و عقاید خود و جست‌وجوی آزادانه اطلاعات و نظرات مختلف بدون ترس از سانسور یا برخورد قانونی است. بر اساس اسناد قانونی مهم بین‌المللی، آزادی بیان عبارت است از حق جست‌وجو، دریافت و انتشار اطلاعات و ایده‌ها از هر نوعی و با هر وسیله‌ای.
در برخی از جوامع نظیر انگلستان، اعتقاد بر این است که همه مردم آزادند نظرات خود را بیان کنند، حتی اگر توهین‌آمیز باشند. بااین‌حال، بیان توهین‌آمیز عواقبی را در پی دارد که باید به آنها توجه کرد.
به آزادی بیان در قانون اساسی ایران هم اشاره شده است. در اصل ۲۴ قانون اساسی می‌خوانیم:
نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند. تفصیل آن را قانون معین می‌کند.
اصل ۲۳ این قانون هم آزادی عقیده را یکی از لوازم آزادی بیان شمرده است:
تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‌کس را نمی‌توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مواخذه قرار داد.
بر همین اساس، به‌نظر کارشناسان حقوقی، عقاید افراد جزو حریم خصوصی آنهاست و تا زمانی که آن را ابراز نکرده‌اند، کسی حق تفتیش آن را ندارد.
آیا آزادی بیان جزئی از حقوق بشر است؟
اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ میلادی توسط نمایندگان ۵۰ کشور از سازمان ملل متحد تصویب شد. آنها این اقدام را در واکنش به جنگ جهانی دوم انجام دادند تا از وقوع مجدد چنین درگیری‌های گسترده‌ای در سطح جهان جلوگیری کنند. در این اعلامیه، ۳۰ حق بشری تعیین شد. این حقوق به‌گونه‌ای وضع شده‌اند که متعلق به تمام مردم جهان باشند و حق هیچ انسانی ضایع نشود.
ماده ۱۸ و ۱۹ این اعلامیه بیش از همه با آزادی بیان مرتبط‌اند. در ماده ۱۸ این اعلامیه می‌خوانیم:
هر کسی آزاد است تا به هرآنچه می‌خواهد معتقد باشد و به عقاید خود (از جمله عقاید دینی) عمل کند.
ماده ۱۹ این اعلامیه هم مقرر کرده است:
هر کسی حق دارد آزادانه عقاید خود را به هر شکلی که می‌خواهد بیان کند.
این مواد قانونی مبنای قوانین مختلف حقوق‌بشری در سراسر جهان شدند. مثلا ماده ۱۰ قانون حقوق بشر بریتانیا از مواد قانونی اعلامیه حقوق بشر الهام گرفته شده است. این ماده قانونی به افراد حق آزادی بیان بدون مزاحمت و برخورد اعطا می‌کند. بااین‌حال، شرایطی را تعیین می‌کند که این آزادی را محدود می‌کنند. آزادی بیان در ایران هم از اعلامیه جهانی حقوق بشر الهام گرفته شده است و در حقیقت آنچه در قوانینی مانند قانون اساسی و قانون مطبوعات می‌خوانیم، از همین اعلامیه جهانی سرچشمه گرفته‌اند.
عناصر حق آزادی بیان
آزادی بیان مفهومی کلی است که از آزادی‌های کوچک‌تر دیگر تشکیل شده است. به‌اعتقاد کارشناسان حقوق ارتباطات، با بررسی این عناصر یا آزادی‌ها می‌توان گفت که در یک جامعه آزادی بیان وجود دارد یا نه.
۱. آزادی تشکیل عقاید و افکار
این آزادی مقدمه حق بیان افراد است. افراد باید بتوانند آزادانه فکر کنند تا در مراحل بعدی افکار و عقاید خود را ابراز کنند. همان‌طور که در اصل ۲۳ قانون اساسی هم نوشته شده است، در این مرحله نمی‌توان متعرض هیچ کسی شد.
۲. آزادی ابراز عقاید و افکار
تا زمانی که نتوانیم نتیجه را به کسی ابراز کنیم، فکرکردن چه سودی دارد؟ افراد یک جامعه در صورتی آزادی عقیده و بیان دارند که بتوانند نتیجه افکار و نظریه‌پردازی‌های خود را در اختیار سایرین قرار دهند. این افکار و نظریه‌ها تا زمانی که ابراز و نقد سازنده نشوند، مؤثر نخواهند بود.
۳. آزادی انتقال افکار به دیگران
افراد همیشه فقط نظریات خود را ترویج نمی‌کنند. ممکن است شما آن شخصی نباشید که نظریه‌ای را بیان کرده است، اما علاقه‌مند به اشاعه آن باشید. آزادی انتقال افکار به دیگران از این حق شما حمایت می‌کند.
۴. آزادی تعیین مفاد بیان
مردم جامعه باید بتوانند آزادانه مضمون و مفاد آنچه را می‌خواهند بیان کنند، برگزینند. آزادی تعیین نوع بیان یعنی بتوانید انتخاب کنید که سخنان یا مطالب شما جنبه سیاسی دارند یا ادبی، هنری، تجاری یا مذهبی. نتیجه این انتخاب این است که در برخی از جوامع مثلا از بیان‌های سیاسی بیشتر از سایر بیان‌ها حمایت می‌شود. گاهی هم بیان‌های تجاری مقررات سختگیرانه‌تری دارند.
۵. آزادی تعیین مخاطب
مثلا اگر شما در صفحه شخصی خود در شبکه‌های اجتماعی مطلبی را منتشر کنید، مشمول قاعده حریم خصوصی می‌شود و اصل بر این است که مخاطبان بدون اجازه شما آن را جایی منتشر نکنند. بنابراین همه آزادند که مخاطب خود را انتخاب کنند، حقی که معمولا در شبکه‌های اجتماعی بیشتر به رسمیت شناخته می‌شود.
۶. آزادی انتخاب وسیله بیان
کسی که مطلبی را بیان می‌کند، حق دارد وسیله بیان خود را انتخاب کند. ابزارهای بیان عبارت‌اند از رسانه‌های:
چاپی؛
صوتی؛
صوتی‌تصویری؛
چندرسانه‌ای.
در صورت انتخاب یکی از آنها توسط بیان‌کننده، کسی حق ندارد بدون اجازه آن را در جایی دیگر منتشر کند.
۷. آزادی دریافت بیان
برای شناسایی جوامع آزاد باید این نوع آزادی را بررسی کنیم. در جوامعی که سانسور شدید وجود دارد، این نوع آزادی نقض می‌شود.
۸. آزادی جست‌وجوی اطلاعات
برای آنکه بیانی سازنده و آزادانه داشته باشیم، باید به منابع اطلاعات معتبر دسترسی پیدا کنیم. در کشورهای مختلف نظیر ایران قانونی به‌نام قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات تصویب شده است. در این قانون تلاش شده است تا دسترسی به اطلاعات و محدودیت‌های مربوط به آن قانونمند شوند.
محدودیت‌های آزادی بیان چیست؟
هرچند آزادی عقیده و بیان در بیشتر کشورهای جهان اصول حقوقی پذیرفته‌شده‌اند، در هر کشوری محدودیت‌های خاصی دارند. در کل هر قاعده‌ای چه حقوقی و چه غیرحقوقی استثناهایی دارد و آزادی بیان هم همین‌طور است. مثلا در بند دوم ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی برای این آزادی محدودیت‌هایی وضع شده است که البته تنها به حکم قانون و در صورت ضرورت تجویز می‌شوند. این محدودیت‌ها برای حمایت از این مواردند:
حقوق یا حیثیت و اعتبار دیگران با رعایت موارد مذکور؛
امنیت ملی یا نظم عمومی؛
بهداشت جامعه؛
اخلاق عمومی.
ماده ۲۰ این میثاق هم تبلیغ برای جنگ یا دعوت به تنفر ملی، نژادی یا مذهبی را که محرک تبعیض، مخاصمه یا اعمال زور باشد، ممنوع اعلام کرده است.
آزادی بیان در جمهوری اسلامی ایران و قانون اساسی، قانون مطبوعات، قانون مجازات اسلامی و نظایر آنها محدودیت‌هایی دارد که عبارت‌اند از:
امنیت ملی؛
نقض حریم خصوصی افراد؛
توهین و به‌اصطلاح هتک حرمت دیگران؛
نقض حقوق مالکیت‌های فکری؛
تبلیغات گمراه‌کننده؛
اخلال در فرایند رسیدگی‌های قضایی.
محدودیت‌هایی که برای افراد جامعه‌ای کوچک مثل یک شرکت یا جامعه‌ای بزرگ‌تر مانند یک کشور وضع می‌شوند، باید شفاف و متناسب با شرایط آن جامعه باشند. این محدودیت‌ها باید از طریق فرایندهای تجدیدنظر مناسب پشتیبانی شوند تا جلوی هرگونه سوءاستفاده احتمالی گرفته شود.
چرا آزادی بیان مهم است؟
آزادی بیان به دلایل فراوانی مهم است. بزرگ‌ترین دلیل وجود این حق بشری این است که دموکراسی بر هر چیز دیگری اولویت دارد. اگر نتوانیم آزادانه صحبت و گفت‌وگو کنیم، سایر آزادی‌هایمان هم محدود می‌شوند. همه انسان‌ها اشتباه می‌کنند و همه در مسیر زندگی یاد می‌گیریم که اشتباهات خود را اصلاح یا جبران کنیم. برای غنی‌ترکردن باورها و نظرات خود نیاز داریم که به نظرات و استدلال‌های مخالف و متناقض با هم گوش بدهیم. مباحث انتقادی بخشی اساسی از تجربه یادگیری انسان‌اند. چنین مباحثی بدون آزادی مردم برای بیان عقاید و نظرات مخالف خود اصلا به وجود نخواهند آمد. بنابراین اختلاف‌نظرها می‌توانند سازنده باشند. بسیاری از ایده‌های تاریخ‌ساز در زمان خود با مخالفت‌های بسیار روبه‌رو شده‌اند. دانشمندان و متفکران بسیاری مثل گالیله در زمانه خود درک نشدند، اما امروزه آنها را مهم و تحول‌آفرین می‌دانیم.
علاوه بر این، در صورتی که استدلال‌های مخالف یا نگرش‌های مختلف کنار گذاشته شوند، لزوما به این معنا نیست که از بین رفته‌اند. این کار باعث می‌شود افراد جامعه به دنبال هم‌صدایان خود بروند و کسانی را پیدا کنند که نظراتی شبیه به آنها دارند. برخوردهای بازدارنده با نظرات مخالف سبب می‌شود که مراجع بالاتر دچار نوعی پژواک شوند. در این حالت، آنها تنها نظراتی را می‌شنوند که همسو با نظرات خودشان است و گفتمان انتقادی شکل نمی‌گیرد. از سوی دیگر، بیان آزاد اجازه می‌دهد تا ایده‌ها به چالش کشیده شوند، تغییر کنند و بهتر درک شوند.
آزادی بیان در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی
اغلب اوقات ما نظرات و اظهارات بحث‌برانگیز مردم را از طریق فضای مجازی می‌شنویم. به همین دلیل ارزیابی نقش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در موضوع آزادی بیان اهمیت دارد. برخی معتقدند که اینترنت نقش مخربی در جامعه دارد و شبکه‌های اجتماعی همچون توییتر به فراهم‌کردن بستری برای ترویج دیدگاه‌های مخرب و حتی برنامه‌ریزی برای حمله به کشورها متهم می‌شوند.
رسانه‌های دیجیتال در آزادی بیان نقش مهمی دارند و باید تلاش کنند تا فعالیت‌های خطرناک روی پلتفرم‌هایشان انجام نشوند. برخی از شبکه‌های اجتماعی هم این کار را انجام داده‌اند. مثلا در فیس‌بوک و توییتر اخبار جعلی بررسی می‌شوند. فیس‌بوک برای حفظ امنیت کاربران و محافظت از آنها در برابر اطلاعات نادرست تدابیری دارد. این شرکت الگوریتم‌هایی را برای جست‌وجوی ادعاهای نادرست یا اغراق‌آمیز در تبلیغات به کار گرفته است.
اینترنت؛ شبکه‌ای عمومی
یکی از مشکلات پیش روی قانون‌گذارانِ فضای مجازی در سراسر جهان این است که اینترنت شبکه یا فرومی عمومی است. فضای مجازی برای کسانی که نمی‌توانند صدای خود را به گوش جهانیان برسانند، بستری مناسب فراهم می‌کند. امروزه به‌جای اینکه فقط رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران اطلاعات را مخابره کنند، شهروندان عادی هم تریبون پیدا کرده‌اند. این مسئله در موارد خاص، مثلا زمانی که مقامات از قدرت خود سوءاستفاده می‌کنند، بسیار تأثیرگذار است و قدرت شرح ماجرا از طریق فضای مجازی را نمی‌توان دست کم گرفت. بااین‌حال، اینترنت فضایی برای به‌اشتراک‌گذاری رایگان اطلاعات و ایده‌ها در شرایط عادی‌تر هم هست. مثلا ویکی‌پدیا سایتی است که هر کسی از هر جای جهان می‌تواند در نوشتن، ویرایش و راستی‌آزمایی اطلاعاتش مشارکت کند.
کلام آخر
آزادی بیان یکی از حقوق بشری در جوامع و دنیای مدرن است. درک مفهوم و محدودیت‌های این آزادی به ما کمک می‌کند که در احیای حقوق بشری خود موفق باشیم. وجود آزادی بیان در جامعه نشانگر برقراری دموکراسی در آن است و به مردم کمک می‌کند مسائل و علم روز را بهتر بیاموزند.