آیا می دانید که چه چیزی ضریب هوشی افراد را تعیین می‌کند؟ ژنتیک یا محیط؟ برای درک ارتباط ژنتیک و محیط با ضریب هوشی انسان (IQ) تاکنون تحقیقات زیادی انجام شده است. طبق بسیاری از این تحقیقات، بخش چشمگیری از هوش انسان تحت‌تأثیر ژنتیک است. البته محیط هم می‌تواند در شکل‌گیری این صفت ژنتیکی نقش داشته باشد. در این مقاله به بررسی تاثیر ژنتیک و محیط بر هوش و نحوه مدیریت آن خواهیم پرداخت.
تأثیر ژنتیک بر هوش
یکی از اولین تحقیقاتی که برای درک تأثیر ژنتیک بر ضریب هوشی انجام شد، تحقیقات پروفسور سیریل برت بود. طبق پژوهش‌های او که از سال ۱۹۴۳ تا ۱۹۶۶ منتشر شدند، ژنتیک اثر چشمگیری بر ضریب هوشی یا همان آی‌کیو می‌گذارد. پژوهش‌هایی که اخیرا انجام شده‌اند نیز حاکی از این هستند که وراثت‌پذیری هوش در مقیاس ۰ تا ۱ به ۰٫۸ هم می‌رسد.
آیا هوش ژن دارد؟
هیچ ژن واحدی وجود ندارد که هوش فرد را تعیین کند. هوش فرد ممکن است به تعامل چندین ژن بستگی داشته باشد. محققان در پژوهشی دی‌ان‌ای بیش از ۲۴۰هزار نفر را بررسی کردند و طبق نتایج، ۵۳۸ ژن با هوش مرتبط بودند. به همین دلیل است که هوش را ویژگی چندژنی می‌نامند.
تأثیر محیط بر هوش
بیایید تأثیر محیط بر هوش را با یک مثال بررسی کنیم. بر اساس تحقیقات، فرزندان اول از خواهران و برادرانی که بعد از آنها متولد شده‌اند، ضریب هوشی بالاتری دارند. فکر می‌کنید چرا؟ بسیاری از کارشناسان معتقدند علت این است که فرزندان اول بیشتر موردتوجه والدین قرار می‌گیرند. والدین از فرزندان بزرگ‌تر انتظار دارند که در کارهای مختلف بهتر عمل کنند، در حالی که این انتظارات از فرزندان بعدی کمتر است.
تحریک شناختی در خانه یکی از مهم‌ترین عوامل محیطی است که بر هوش کودک اثر می‌گذارد. تحریک شناختی شامل تجربیات مختلفی می‌شود که کودک در خانه دارد. برخی از تأثیرات شناختی مؤثر بر ضریب هوشی عبارت‌اند از:
نظرات و بازخوردهای تشویقی در خانه که باعث بهبود ضریب هوشی می‌شوند.
سرزنش و انتقاد منفی که باعث ضریب هوشی پایین‌تر کودک می‌شوند.
رابطه مادر و کودک. (کودکانی که با مادران سالم بزرگ می‌شوند، IQ بالاتری دارند.)
سایر عوامل تأثیرگذار بر هوش
۱. تأثیرات اجتماعی‌اقتصادی (SES)
وضعیت اجتماعی‌اقتصادی خانواده تأثیر مهمی بر رشد هوش کودکان دارد. طبق تحقیقات، کودکانِ خانواده‌هایی با وضعیت اجتماعی‌اقتصادی نامطلوب، ضریب هوشی پایین‌تری دارند.
وضعیت اجتماعی‌اقتصادی یعنی دسترسی خانواده یا فرد به منابع اقتصادی مانند پول و موقعیت در جامعه. به‌گفته کارشناسان، فقر یا بی‌ثباتی مالی ممکن است مانع از دستیابی کودک به پتانسیل ژنتیکی کامل هوش شود.
محققان ضریب هوشی کودکانی با وضعیت‌های اجتماعی‌اقتصادی مختلف را بررسی کردند. بر اساس این بررسی، ضریب هوشی کودکانی که بهترین و بدترین وضعیت اجتماعی‌اقتصادی را داشتند، در ۲سالگی تقریبا ۶ امتیاز اختلاف داشت و این اختلاف در ۱۶سالگی تقریبا ۳ برابر شد.
خانواده‌هایی که وضعیت اقتصادی‌اجتماعی بهتری دارند، منابع لازم برای رشد فرزندانشان را در اختیارشان می‌گذارند. این خانواده‌ها بهتر از خانواده‌هایی که از نظر اقتصادی ضعیف‌ترند،می‌توانند نیازهای اولیه کودکان مانند غذای سالم، پوشاک، سرپناه و مراقبت‌های بهداشتی را برآورده کنند و امکاناتی مانند مدرسه و مهدکودک را برایشان فراهم کنند.
کودکانی که احساس امنیت می‌کنند و تغذیه سالم و استراحت مناسبی دارند، سالم هستند و والدینشان برای رشد عقلانی آنها ارزش قائل‌اند. این کودکان بهتر می‌توانند انرژی و توجه خود را روی کارهایشان متمرکز کنند. در مقابل، کودکانی که خانواده‌شان وضعیت اقتصادی‌اجتماعی نامطلوبی دارد، دائما احساس ناامنی می‌کنند و بیشتر اوقات گرسنه، مریض یا خسته هستند. والدین این کودکان توجه چندانی به نیازهای کودکشان ندارند و این کودکان هم انرژی یا انگیزه زیادی برای پیگیری رشد شناختی خود ندارند.
۲. تأثیرات آموزشی
محققان دریافته‌اند مدت‌زمانی که کودکان در مدرسه می‌گذرانند با ضریب هوشی آنها ارتباط مستقیمی دارد. هرچه کودکان زمان بیشتری را در مدرسه گذرانده باشند، ضریب هوشی آنها بالاتر است. احتمالا علت این ارتباط کسب علم و دانش بیشتر و افزایش اطلاعات کودک است.
معلمان به کودکان آموزش می‌دهند که به‌درستی به سؤالات پاسخ دهند، مسائل را حل کنند و مجموعه‌ای از علوم را بیاموزند و سپس آنها را برای پاسخ‌دادن به سؤالات آزمون‌های هوش آماده می‌کنند. کودکانی که بیشتر وقتشان را در محیط‌های آموزشی می‌گذرانند، آمادگی بیشتری برای پاسخ‌گویی به سؤالات تست هوش دارند. بنابراین در آزمون‌های هوش از کودکانی که این نوع آمادگی را ندارند، موفق‌ترند.
بنابراین کودکانی که به‌دلیل غیبت، فرار از مدرسه یا تغییر مکرر مدرسه فرصت‌های آموزشی را از دست می‌دهند، نمرات کمتری در آزمون‌های هوش کسب می‌کنند. طبق تحقیقی که در این زمینه انجام شده است، مدت‌زمان تحصیل و ضریب هوشی ارتباط نزدیکی با هم دارند و به‌ازای هر سال تحصیلی هوش ۱ تا ۵ امتیاز افزایش می‌یابد.
۳. تأثیر تغذیه مناسب
سوءتغذیه، به‌ویژه در چند سال ابتدایی زندگی کودک، تأثیر جدی بر IQ کودک دارد. طبق تحقیقات، سوءتغذیه در ۱ تا ۵سالگی ممکن است IQ را تا ۱۵ امتیاز کاهش دهد.
تأثیر ژنتیک بر هوش بیشتر است یا محیط؟
بخش چشمگیری از هوش فرد با تولد به او ارث می‌رسد. مسئول ۳۰ تا ۷۵درصد از تغییرات ضریب هوشی ژن‌ها هستند و ژن‌های متعدد در تعیین پتانسیل هوش فرد نقش دارند. بااین‌حال، عوامل محیطی هم مهم‌اند. مثلا ممکن است کودکی با هوش بالا متولد شود، اما عوامل محیطی مانند وضعیت نامطلوب اقتصادی‌اجتماعی، سوءتغذیه یا عدم آموزش صحیح بر ضریب هوشی او اثر منفی بگذارند. بنابراین ضریب هوشی بالا هم منشأ ژنتیکی دارد هم محیطی.