قدرت تخیل و داشتن تصور یکی از جذابیت‌های فردی به هنگام خواندن کتاب یا شنیدن خاطرات می باشد. اما همه انسان‌ها این قدرت و توانایی تصور و خیال‌پردازی را ندارند. پژوهش درباره این افراد و شناخت بیشتر آنها، دانشمندان را با چالشی جدید مواجه کرد؛ آیا مردمک بزرگ‌تر نشانه قدرت تخیل بیشتر است؟ در ادامه این مقاله با ما همراه باشید.
عوامل مؤثر بر اندازه مردمک
مردمک چشم اندازه ثابتی ندارد. دلیل اصلی تغییرات مردمک چشم، دیدن بهتر محیط اطراف است. در ادامه، برخی از عوامل مؤثر بر تغییر اندازه مردمک چشم را بررسی می‌کنیم.
۱. میزان نور
اگر به عکاسی با دوربین علاقه‌مند باشید، احتمالا نام دیافراگم دوربین را شنیده‌اید. این بخش از دوربین با باز و بسته‌شدن متناسب با نور محیط، شرایط بهتری را برای ثبت تصویر باکیفیت فراهم می‌کند. این قابلیت دوربین‌ها از عملکرد مردمک چشم الهام گرفته شده است. نور محیط یکی از علل اصلی تغییر اندازه مردمک چشم به حساب می‌آید. در روزهای بارانی، مکان‌های تاریک و هرجا که نور کمتر باشد، مردمک چشم بزرگ‌تر می‌شود. به همین ترتیب در روزهای آفتابی و جاهای پرنور، مردمک‌ها کوچک‌تر و تنگ‌تر می‌شوند. تغییر اندازه مردمک در برابر نوری که به شبکیه می‌رسد، سبب دیدن بهتر اجسام و محیط می‌شود.
۲. محرک‌های شناختی
برخلاف آنچه بیشتر افراد تصور می‌کنند، نور محیط تنها عامل مؤثر بر اندازه مردمک چشم نیست! رفتارهای شناختی هم سهمی در بزرگی و کوچکی مردمک چشم دارند. مثلا برانگیختگی جنسی و محرک‌های احساسی از مواردی هستند که مردمک چشم شما را تنگ یا گشاد می‌کنند و در علم زبان بدن، با توجه به اندازه مردمک چشم می‌توان تشخیص داد فرد تا چه حد صادق است.
یکی دیگر از مواردی که مردمک چشم را بزرگ‌تر می‌کند، سروکارداشتن با اموری است که نیاز به دقت و تمرکز زیاد دارند. زمانی که برای فعالیتی همه تمرکزتان را به کار می‌گیرید، سیستم عصبی غیرارادی سمپاتیک (Sympathetic nervous system) فعال و مردمک چشم بزرگ‌تر می‌شود. این ویژگی عجیب از زمان انسان‌های اولیه و در جریان تکامل انسان ایجاد شده است.
تصور کنید زمانی که اجداد اولیه ما در طول شب از حیوانات شکارچی یا افراد قبایل دیگر فرار می‌کردند، مکانیسم مبارزه باعث گشادی مردمک چشم می‌شد. گشادی مردمک چشم سبب دید بهتر آنها و تشخیص به‌موقع شکارچی‌ها و زنده‌ماندن در موقعیت‌های خطرناک می‌شد.
۳. تخیل
پزشکان به افرادی که مشکل تصویرسازی ذهنی و تخیل ندارند، غیرآفانتاز (Non- Aphantasic) می‌گویند. افرادی که مبتلا به بیماری آفانتزیا (Aphantasia) هستند، توان تصور و خیال‌پردازی ندارند، اما خلاقیت آنها هیچ مشکلی ندارد.
متخصصان مردمک‌شناسی دانشگاه پرینستون در سال ۲۰۲۱ روی شماری از افراد غیرآفانتاز آزمایش‌هایی انجام دادند. آنها بزرگی مردمک چشم شرکت‌کنندگان را هنگام خواندن جملات ساده و جملات استعاری اندازه گرفتند.
مثلا شرکت‌کنندگان در یک آزمایش چند ضرب‌المثل و چند جمله با آرایه‌های ادبی و در آزمایشی دیگر جملاتی ساده و صرفا با معنایی یکسان را خواندند. آزمایش اول طوری طراحی شده بود که افراد خواه‌ناخواه معنای جملات را تصور می‌کردند، درحالی‌که در آزمایش دوم نیازی به کمک‌گرفتن از قوه تخیل برای فهم معنی جملات نبود.
نتیجه این آزمایش ارتباط اندازه مردک چشم با قدرت تخیل را مشخص کرد. مردمک شرکت‌کنندگان در آزمایش اول بزرگ‌تر از حالت عادی شده بود. در آزمایش دوم، اندازه مردمک چشم افراد تغییر محسوسی نکرد.
در سال ۲۰۲۲، محققان برای بررسی نظریه ارتباط مردمک بزرگ‌تر با قدرت تخیل آزمایش‌های بیشتری انجام دادند و مشخص شد حتی نوع تصویرسازی ذهنی هم در تغییر اندازه مردمک چشم نقش دارد. اگر جملات استعاری فضایی روشن و پرنور را در ذهن شرکت‌کنندگان به تصویر بکشند، مردمک چشم‌ها بیشتر از زمانی بزرگ می‌شوند که فرد فضایی کم‌نور را تصور می‌کند!
قدرت تخیل بیشتر، مردمک بزرگ‌تر
دانشمندان دانشگاه نیو ساوت ولز (New South Wales) استرالیا تحقیقات بیشتری درباره ارتباط بین قدرت تخیل و مردمک چشم انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که شفافیت تصویر ذهنی فرد با میزان تغییر اندازه مردمک ارتباط دارد. هرچه قوه تخیل فرد قوی‌تر باشد، هنگام تجسم تصویری ذهنی مردمک‌هایش بزرگ‌تر خواهند شد.
این پژوهشگران برای اثبات نظریه‌شان آزمایشی را روی افراد آفانتاز و غیرآفانتاز انجام دادند. آنها واکنش مردمک هر فرد را هنگام دیدن تصاویر مختلف بررسی کردند. نگاه‌کردن به تصاویر روشن و نورانی باعث تنگی مردمک و تصاویر تیره باعث گشادی آن شد. هدف اصلی این آزمایش افزایش دقت اندازه‌گیری‌ها و نتیجه‌گیری بهتر بود. در این مرحله از آزمایش، شرکت‌کنندگان آفانتاز و غیرآفانتاز امتیاز یکسانی کسب کردند.
در مرحله بعدی آزمایش، محققان از شرکت‌کنندگان خواستند اشیایی را تصور کنند که در زندگی واقعی‌شان دیده‌اند. افراد در طول آزمایش عینک‌هایی بر چشم داشتند که تغییرات مردمکشان را اندازه می‌گرفت. آنها باید واضح‌بودن تصویر ذهنی را خودشان ارزیابی می‌کردند و به پژوهشگران گزارش می‌دادند.
همان طور که دانشمندان انتظار داشتند، افراد مبتلا به آفانتازی نتوانستند شفافیت تخیلشان را گزارش دهند. مردمک چشم آنها نیز در طول این آزمایش هیچ تغییر محسوسی نکرد. افراد غیرآفانتاز که تصاویر ذهنی بسیار واضحی را گزارش کردند، در طول آزمایش تصویرسازی ذهنی مردمک‌های بسیار بزرگ‌تری داشتند.
فایده تحقیق درباره ارتباط بین قدرت تخیل و مردمک چشم
شاید در نگاه اول بررسی ارتباط بین قدرت تخیل و مردمک بزرگ‌تر بی‌فایده به نظر برسد، اما اهمیت این کار را می‌توان از سخنان محققان این پژوهش دریافت. ربکا کیوگ، از پژوهشگران این آزمایش، می‌گوید: «نتایج این پژوهش بیانگر گستردگی ذهن انسان است که اغلب از چشم ما دور می‌ماند.» سنجش قدرت تخیل از روی مردمک چشم به ما یادآوری می‌کند اینکه من چیزی را تصور می‌کنم و به یاد می‌آورم، به این معنی نیست که همه می‌توانند این کار را انجام دهند.
جوئل پیرسون، از دانشمندان دانشگاه نیو ساوت ولز، با تکیه بر نتایج این پژوهش اکنون در حال طراحی روشی آنلاین برای اندازه‌گیری درجه‌های مختلف تصویرسازی ذهنی و تشخیص آفانتزی است. این مقیاس‌بندی برای بهبود زندگی افراد آفانتاز مفید خواهد بود.
اندازه‌گیری درجه‌های مختلف تصویرسازی ذهنی با سنجش تغییرات بزرگی مردمک به ما درک بهتری از تخیل انسان، این قدرت جادویی، می‌دهد. شاید هم این آزمایش‌ها به پرسش همیشگی دانشمندان پاسخ دهند که چرا افراد آفانتاز توانایی تخیل ندارند اما می‌توانند خلاق باشند. افراد مبتلا به آفانتزیا بدون نیاز به تصور چیزی، از خلاقیتشان کمک می‌گیرند و این حقیقت کمی گیج‌کننده است. دانشمندان قصد دارند در پژوهش‌هایی مکانیسم‌های استفاده از خلاقیت را کشف و ارتباط آن با بزرگی مردمک چشم را بررسی کنند.
خلاصه کلام
با توجه به آنچه خواندید، می‌توان به این نتیجه رسید که مردمک بزرگ‌تر نشانه قدرت تخیل بیشتر است! البته اگر این مقایسه را در شرایطی با نور ثابت و بدون محرک‌های شناختی انجام دهیم. هرچه این تصویرسازی‌ها واضح‌تر باشند، مردمک هم بزرگ‌تر می‌شود.