تنزل رتبه شغلی هنگامی پیش می آید که کارفرما کارمندی را به پست پایین‌تری منصوب کند که این پست جدید اغلب مسئولیت‌ها و دستمزد کمتری دارد. اما اگر کارفرما شما را تنزل رتبه داده دلایل احتمالی آن چیست و چگونه می توان با آن کنار آمد؟
دلایل احتمالی تنزل رتبه شغلی چیست؟
هیچ کارفرمایی نمی‌تواند بدون رضایت کارمند شرایط استخدام او را تغییر بدهد. تنها در صورتی چنین تغییراتی مجاز است که در قرارداد کار به آن اشاره شده باشد، کارمند از آن راضی باشد یا این کار دلایل محکمه‌پسندی داشته باشد. در این شرایط، ممکن است که از نظر عنوان و سمت تغییری ایجاد نشود، ولی در عمل مسئولیت‌ها و وظایف کاری جدید نشان بدهند که رتبه شغلی کارمند تنزل پیدا کرده است. در هر صورت، هیچ‌چیز نباید خلاف رضایت کارمند یا قرارداد او باشد.
۱. عملکرد ضعیف در محل کار
یکی از اصلی‌ترین دلایل برای تنزل رتبه شغلی کارمند ضعف عملکرد اوست. اگر کارمندی برخلاف قرارداد خود عمل کند یا بندهایی از آن را رعایت نکند، معمولا کارفرما ابتدا به او هشدار می‌دهد. در صورتی که کارمند به این هشدارها توجهی نکند، رتبه شغلی او پایین‌تر می‌رود. با اینکه این اتفاق خوشایند نیست، به این معناست که کارفرما می‌خواهد به‌جای اخراج کارمند او را در شرکت یا سازمان خود حفظ کند.
۲. تجدید ساختار شرکت
گاهی اوقات ساختار شرکت‌ها تغییر می‌کند. در چنین شرایطی، رهبری شرکت از نظر فعالیت، سلسله مراتب یا حتی مالکیت دوباره سازمان‌دهی می‌شود. این کارها ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد، از جمله:
عملکرد ضعیف شرکت و مدیران آن؛
بدهی‌های بیش از اندازه شرکت؛
فشار ناشی از رقابت با شرکت‌های دیگر؛
ادغام شرکت؛
خرید شرکت توسط شرکتی دیگر.
این تجدید ساختار ممکن است به تخصیص دوباره بسیاری از مسئولیت‌ها، ترکیب یا جداسازی واحدهای قدیمی و اضافه‌شدن موقعیت‌ها و مسئولیت‌های جدید برای کارکنان منجر شود.
در این شرایط ممکن است کارمندی با اینکه هیچ کار اشتباهی انجام نداده است، تنزل رتبه پیدا کند. احتمال دارد که ساختار و سلسله‌مراتب جدید سازمان او را ملزم کند که به تیم یا بخش دیگری منتقل شود و درنتیجه موقعیت شغلی پایین‌تری داشته باشد. اگر ۲ شرکت با هم ادغام شوند، احتمال اینکه افراد زیادی با موقعیت‌های شغلی مشابه وجود داشته باشند، بیشتر می‌شود. در این صورت، تنزل رتبه شغلی برخی از آنها بر اخراجشان ارجحیت دارد.
۳. پست سازمانی از بین برود
حتی اگر کارمندی بهترین عملکرد ممکن را داشته باشد هم ممکن است شرکت تصمیم بگیرد که او را از کار بیکار کند. این مسئله ممکن است نتیجه تجدید ساختار شرکت، شیوه‌های جدید برای انجام کارها یا حتی ورود فناوری‌های جدیدی باشد که جایگزین نیروی انسانی می‌شوند.
مثلا مدیران یک شرکت ممکن است بعضی از وظایف شغلی را برون‌سپاری کنند. نتیجه این می‌شود که کسانی که قبلا عهده‌دار انجام آن وظایف بوده‌اند، بیکار می‌شوند. در صورتی که کارمند مدنظر مهارت‌ها و تجربیات ارزشمندی داشته باشد، احتمال دارد که مدیر به‌رغم مازادبودن موقعیت شغلی، او را در شرکت حفظ کند. در این حالت هم تنزل رتبه شغلی کارمند به‌جای اخراج او بهترین کار ممکن است.
۴. رفتار نادرست کارمند
اگر کارمندی کار اشتباهی انجام بدهد، تنزل رتبه شغلی اقدامی انضباطی خواهد بود. در صورتی که این رفتار نادرست به‌اندازه‌ای اشتباه نباشد که او اخراج شود یا کارمند مدنظر مدتی طولانی در استخدام شرکت بوده باشد و کارفرما بخواهد یک فرصت دیگر به او بدهد، احتمال تنزل رتبه بیشتر می‌شود.
منظور از رفتار نادرست هم رفتاری است که قوانین محل کار را نقض می‌کند یا به حقوق دیگران لطمه می‌زند، از قلدری سازمانی گرفته تا آسیب‌زدن به اموال شرکت یا سازمان.
چطور با تنزل رتبه شغلی کنار بیاییم؟
۱. با سرپرست خود صحبت کنید
اولین قدم تأثیرگذار این است که سراغ مدیر یا سرپرست خود بروید. با او صحبت کنید تا متوجه دلیل تنزل رتبه شغلی خود شوید. با این کار متوجه می‌شوید که آیا مقصر پیش‌آمدن این موقعیت بوده‌اید یا نه و چرا این اتفاق افتاده است. حتی اگر دلیل این اتفاق را می‌دانید هم بهتر است با او صحبت کنید. احتمالا او اطلاعات بیشتری دارد. مثلا اگر خطایی عملکردی یا انضباطی رخ داده باشد، او به شما کمک می‌کند که بفهمید چه اشتباهی صورت گرفته است و در آینده چگونه می‌توانید از وقوع چنین اشتباهاتی جلوگیری کنید.
۲. گزینه‌های پیش رو را ارزیابی کنید
انتخاب یکی از گزینه‌های ممکن به دلیل تنزل رتبه شغلی بستگی دارد. در صورتی که ناشی از عملکرد ضعیف شما باشد، بهتر است راه‌هایی برای بهتر کارکردن پیدا کنید. گفت‌وگو با سرپرست به شما کمک می‌کند تا راه‌های بهبود علمکرد خود را بفهمید و تعهد شما به شرکت را نشان می‌دهد. در صورت برخورد انضباطی، برای اصلاح خود و اجتناب از تکرار مسئله در آینده تلاش کنید.
علاوه بر این، از طریق گفت‌وگو با سرپرست می‌توانید متوجه مهارت‌های لازم برای ارتقای شغلی شوید و برای کسب آن مهارت‌ها تلاش کنید.
اگر دلیل تنزل رتبه تجدید ساختار شرکت یا ازبین‌رفتن پست سازمانی باشد، ۲ راه پیش رو دارید:
تلاش برای رسیدن به موقعیت بالاتر در سلسله مراتب جدید؛
جست‌وجوی فرصت‌های شغلی دیگر و استعفا دادن.
۳. اعتراض کنید
اگر فکر می‌کنید که تنزل رتبه شغلی شما ناعادلانه بوده است و شواهد کافی برای اثبات این مسئله وجود دارد، می‌توانید اعتراض کنید. هیچ‌کس نمی‌تواند بدون دلیل موجه و محکمه‌پسند شما را اخراج کند یا تنزل رتبه بدهد. اگر عملکردتان خوب بوده است و هیچ مشکل انضباطی یا نقض قرارداد کاری نداشته‌اید، می‌توانید از کارفرما شکایت کنید.
برای این کار بهتر است که ابتدا قرارداد را دوباره بخوانید و بررسی کنید تا مطمئن شوید چیزی را از قلم نیانداخته باشید. اگر از ناعادلانه یا تبعیض‌آمیزبودن شرایط مطمئنید، بهترین راه این است که سراغ یک مشاور حقوقی باتجربه بروید. در این شرایط هیچ‌کس به‌اندازه کارشناس حقوقی یا وکیل فعال در زمینه حقوق کار نمی‌تواند به شما کمک کند.
۴. مهارت‌های شغلی خود را ارتقا بدهید
بسته به دلیل تنزل رتبه شغلی، مهارت‌های مختلفی وجود دارند که باید یاد بگیرید. یادگیری این مهارت‌ها به شما کمک می‌کند تا موقعیت شغلی جدید یا بهتری در شرکت یا خارج از آن پیدا کنید. در صورتی که دلیل تنزل رتبه اقدامات انضباطی است، می‌توانید مهارت‌های نرم خود را تقویت کنید. ارتباط خوب با دیگران، همدلی، تفکر انتقادی و مهارت‌هایی از این قبیل به شما کمک می‌کنند تا از اشتباهات ناخواسته در محل کار پرهیز کنید و نشان بدهید که می‌توانید تغییر مثبتی کنید.
در صورتی که دلیل تنزل رتبه شغلی ازبین‌رفتن پست سازمانی یا تجدید ساختار شرکت بوده، می‌توانید به موقعیت شغلی جدیدی فکر کنید. بعد از آن هم باید مهارت‌های لازم برای کسب آن موقعیت را به دست آورید و درباره راه‌های کسب این مهارت‌ها تحقیق کنید. شاید لازم باشد که دوره‌های آموزشی مختلفی را بگذرانید.
۵. از مشاور روان‌شناس کمک بخواهید
تنزل رتبه شغلی دردناک است. در این شرایط احتمالا احساس طردشدن یا نامطلوب‌بودن می‌کنید و حس می‌کنید کسی قدرتان را نمی‌داند. بنابراین صحبت‌کردن با دوستان، خانواده یا مشاوران روان‌شناس خارج از محل کار درباره احساسات‌تان می‌تواند به شما برای کنارآمدن با شرایط کمک کند. مثل هر باختی در زندگی، قبل از اینکه به ادامه کار فکر کنید، باید مدتی را به کنارآمدن با احساسات خود اختصاص بدهید.
آیا تنزل رتبه شغلی در ایران قانونی است؟
تنزل رتبه شغلی بر اساس قوانین ایران هم پذیرفته نیست. در ماده ۱۷ قانون کار می‌خوانیم:
قرارداد کارگری که توقیف می‌گردد و توقیف وی منتهی به حکم محکومیت نمی‌شود در مدت توقیف به حال تعلیق درمی‌آید و کارگر پس از رفع توقیف به کار خود باز می‌گردد.
همچنین در ماده ۲۹ این قانون مقرر شده است:
در صورتی که بنا به تشخیص هیئت حل اختلاف، کارفرما موجب تعلیق قرارداد از ناحیه کارگرش شناخته شود، کارگر استحقاق دریافت خسارت ناشی از تعلیق را خواهد داشت و کارفرما مکلف است کارگر تعلیقی از کار را به کار سابق وی بازگرداند.
بر اساس تبصره ماده ۶ آیین‌نامه اجرایی قانون اجرای طبقه‌بندی مشاغل در کارگاه‌ها مصوب سال ۱۳۵۳ هم:
كارفرمايان مجاز نيستند كارگری را از طبقه مربوط به طبقه پایين تنزل دهند و به هر صورت حقوق مكتسبه كارگران از هر لحاظ محفوظ است و نيز چنانچه در اجرای طبقه‌بندی مشاغل دستمزد كارگری از دستمزد تعيين‌شده در طبقه‌بندی بيشتر باشد، كارفرما مكلف است دستمزد او را به مأخذ آخرين دستمزد دريافتی بپردازد.
مقرره دیگری که می‌توان برای ممنوعیت تنزل رتبه شغلی بدون رضایت کارمند به آن استناد کرد، دستورالعمل شماره ۲۰ روابط کار است. در تبصره ۱ ماده ۱۳ این دستورالعمل می‌خوانیم:
تغییر شغل هریک از کارگران در صورتی که منجر به تنزل گروه شغلی گردد، موکول به اعلام موافقت کتبی آنان است. مزد شغل این قبیل افراد پس از تنزل، مزد شغل گروه جدید و مزد سنوات آنان همان مزد سنوات قبل از تغییر شغل است. لکن افزایشات بعدی مزد سنوات متناسب با گروه جدید تابع مصوبات شورای عالی کار خواهد بود.
بر اساس این دستورالعمل، حتی اگر دلیل تنزل رتبه شغلی پزشکی باشد هم باید بعد از تأیید کمیسیون پزشکی صندوق تأمین اجتماعی وزارت کار، کارمند مدنظر با این موضوع به صورت کتبی موافقت کند.
به این مستندات قانونی باید آرای هیئت عمومی دیوان عدالت اداری را هم اضافه کنیم. مهم‌ترین این آرا رأی شماره ۴۲ مورخ ۱۳۹۷/۱/۲۸ این هیئت است. بر اساس این رأی، کارفرما نمی‌تواند بدون موافقت کارمند یا کارگر او را تنزل رتبه بدهد. در صورتی که دلیل تعلیق کارگر از کار قصور کارگر بوده باشد هم او باید خسارت کارفرما را بپردازد و بعد از تعلیق به کار قبلی خود بازگردد.