ابراز صحیح خشم یک مکانیزم و رفتاری کاملا سالم و طبیعی است و در تمام افراد من جمله کودکان نیز وجود دارد. آنها موقع بازی و حتی تفریحات سرگرم‌کننده هم با بقیه بحث و جدل می‌کنند و همین بر کیفیت زندگی‌شان تأثیر منفی می‌گذارد. در این مقاله، مسئله کنترل خشم در کودکان و نشانه‌های کودکان عصبانی را به شما آموزش خواهیم داد.
دلایل خشم کودکان چیست؟
خشم در کودکان ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد. مهم‌ترین عواملی که در عصبانیت کودکان نقش دارند یا باعث می‌شوند که آنها نتوانند خشم خود را درست ابراز کنند، عبارت‌اند از:
غم ازدست‌دادن یکی از عزیزان؛
ناراحتی از جدایی والدین؛
سابقه ضربه روحی؛
قرارگرفتن در معرض قلدری؛
مسائل مربوط به سلامت روان مثل افسردگی یا اضطراب؛
کم‌طاقتی کودک در شرایط دشوار.
از کجا بفهمیم فرزندمان نیاز به کمک دارد؟
به نظر می‌رسد که بعضی از کودکان زودرنج به دنیا می‌آیند. این بچه‌ها واقعا هیچ‌وقت خوشحال نیستند. همیشه بی‌حوصله و کم‌طاقت‌اند و مدام پرخاشگری می‌کنند. این رفتارهای آنها موجب سردرگمی اعضای خانواده می‌شود، چون نمی‌دانند چطور باید با او رفتار کنند. در نتیجه فضای خانه همیشه پراسترس است.
البته کج‌خلقی کودکان نوپا خیلی هم غیرطبیعی نیست. پرخاشگری کودکان پیش‌دبستانی نیز مسئله حادی نیست، اما مهم است که چطور با آنها برخورد کنیم. باید مراقب نشانه‌های هشداردهنده باشیم و در صورت مشاهده آنها، از روان‌شناس کودک کمک بخواهیم. تعدادی از این نشانه‌ها را در ادامه بررسی کرده‌ایم.
۱. ناتوانی در برقراری ارتباط با دیگران
اگر کودکتان هرازگاهی با خواهر و برادرش دعوا یا به کسی توهین می‌کند، طبیعی است. زمانی باید به کنترل خشم کودک فکر کنید که این مسئله رابطه او با دوستانش یا اعضای خانواده را دچار مشکل کند.
۲. اختلال در زندگی خانوادگی
نباید شرایط خانه طوری باشد که دائم مجبور باشید کج‌دارومریز رفتار کنید. اگر امور روزمره‌تان به‌دلیل رفتارهای پرخاشگرانه فرزندتان مختل می‌شود، باید فکری به حال آن بکنید. نادیده‌گرفتن چنین رفتارهایی و کنارآمدن با آنها در طولانی‌مدت باعث ایجاد مشکلات حادی‌تری خواهد شد. اگر کنترل خشم کودکانتان موجب شده از زندگی به‌اندازه کافی لذت نبرید، وقتش رسیده که از کارشناس سلامت و تربیت کودک کمک بخواهید.
۳. پرخاشگری
هنگام مواجه‌شدن با مشکلات زندگی، پرخاشگری باید آخرین راه باشد. اما کودکانی که نمی‌توانند خشم خود را مهار کنند، قبل از هر کاری پرخاشگری می‌کنند. ممکن است فرزندتان به‌جای حل مشکلات یا درخواست کمک، پرخاشگری کند. در واقع پرخاشگری را برای برآورده‌کردن نیازهایش به کار گیرد. گاهی مواقع آموزش کنترل خشم به کودکان به آنها کمک می‌کند که بفهمند رفتار پرخاشگرانه راه‌حل مناسبی برای مشکلات نیست.
۴. رفتارهای بچگانه
طبیعی است که کودکی ۲ساله هنگام عصبانیت خود را زمین بیندازد یا روی زمین پا بکوبد، اما این رفتار برای کودکی ۸ساله طبیعی نیست. اگر فرزندتان بزرگ شده است، دیگر نباید مثل گذشته زار زار گریه کند. اگر کج‌خلقی‌های کودکتان مثل زمان کودکی‌اش ادامه دارد، باید آن را جدی بگیرید. این رفتارهای بچگانه ممکن است نشانه این باشد که نمی‌تواند احساساتش را به‌خوبی کنترل کند.
۵. احساس ناکامی همیشگی
زمانی که بچه‌ها بالغ شوند، راحت‌تر با شکست کنار می‌آیند، اما همیشه هم این‌طور نیست. کودکانی هم هستند که نمی‌توانند به‌راحتی شکست را بپذیرند. این دو نمونه را در نظر بگیرید:
کودک ۷سالهای که موقع بازی مدام سازه‌هایش را پرتاب می‌کند؛
کودک ۹سالهای که بعد از هر اشتباهی در تکالیفش، کاغذهایش را مچاله و پرتاب می‌کند.
این کودکان نمی‌توانند به‌راحتی با شکست‌هایشان کنار بیایند. اگر از کودکتان چنین رفتارهایی سر زد، شاید زمان آن رسیده که به او کمک کنید.
روش‌هایی برای آموزش کنترل خشم به کودکان
زمانی که کودک با خشم خود دست‌وپنجه نرم می‌کند، کار هم برای والدین سخت می‌شود و هم برای کودک. گاهی اوقات، کنترل خشم کودکان معضلی جدی برای خانواده‌ها می‌شود. در این مواقع بهتر است از روان‌شناسی باتجربه کمک بگیرید. همچنین مهم است که به فرزندتان راه‌های درست مقابله با احساساتش را یاد بدهید. در ادامه، چند راهکار را مطرح کرده‌ایم.
۱. کودک را با مفهوم احساسات آشنا کنید
لازمه کنترل خشم در کودکان این است که قبلا با مفهوم آن آشنا شده باشند. به فرزندتان مفهوم احساسات مختلف را یاد بدهید تا بتواند احساساتی مثل خشم یا ناامیدی را به زبان بیاورد. به او بگویید: «اشکالی نداره که عصبانی باشی، اما صدمه‌زدن به بقیه درست نیست.» به او کمک کنید تا مهار خشم را یاد بگیرد.
بچه‌ها وقتی نمی‌توانند احساساتشان را درک یا آن را بیان کنند، عصبانی می‌شوند. کودکی که نمی‌تواند بگوید: «من عصبانی‌ام!» با پرتاب چیزها نشان می‌دهد که عصبانی است. کودکی که نمی‌تواند دلیل ناراحتی‌اش را بفهمد هم برای جلب‌توجه والدین رفتارهای نادرستی انجام می‌دهد.
۲. با آموزش نام‌های اصلی احساسات شروع کنید
آموزش کنترل خشم به کودکان را با آموزش نام‌های اصلی احساسات شروع کنید. به آنها یاد بدهید که مفاهیمی مثل خشم، غم، شادی یا ترس چه نام‌هایی دارند. مثلا اگر کودکتان عصبانی بود، به او بگویید: «به نظر می‌رسه که واقعا عصبانی هستی.» با گذشت زمان، او یاد می‌گیرد که احساساتش را به‌درستی بیان کند. اگر با فرزندتان راجع به احساسات مختلف صحبت کنید، آنها را بهتر تشخیص می‌دهد و کنترل می‌کند.
۳. علت اصلی خشم را کشف کنید
بعضی مواقع احساساتی مثل اندوه یا حتی خجالت ممکن است به خشم منجر شوند. بنابراین به فرزندتان یاد بدهید که قبل از هر چیزی دلیل خشمش را کشف کند. ممکن است از به‌هم‌خوردن قرار بازی با دوستانش ناراحت شده باشد، ولی با خشم واکنش نشان بدهد. این‌طوری راحت‌تر ضربه روحی‌اش را پنهان می‌کند. اگر علت اصلی خشمش را بفهمید، به‌سادگی مشکل را حل می‌کنید.
۴. دماسنج خشم بسازید
دماسنج خشم ابزاری است که به بچه‌ها کمک می‌کند نشانه‌های خشمشان را تشخیص بدهند. ساخت دماسنج خشم خیلی ساده است. روی تکه‌ای کاغذ، تصویر یک دماسنج بزرگ را بکشید و اعداد را از ۰ تا ۱۰ روی آن علامت‌گذاری کنید. در این دماسنج هر عدد معنی مشخصی دارد، مثلا:
۰: اصلا عصبانی‌نبودن؛
۵: خشم متوسط؛
۱۰: بیشترین میزان خشم تاکنون.
هنگامی که کودکتان ناراحت یا عصبانی نیست، با او درباره آنچه در حال اتفاق‌افتادن است صحبت کنید. به او نشان بدهید که در حال حاضر احساساتش روی کدام درجه از دماسنج است. ممکن است فرزندتان بگوید زمانی که سطح خشمش روی ۰ درجه باشد، لبخند می‌زند و وقتی به ۵ درجه برسد ظاهری خشمگین پیدا می‌کند. ممکن است در خشم ۲ درجه‌ای فقط صورتش کمی داغ شود، ولی در خشم ۷درجه‌ای دستانش را مشت کند. موقع خشم ۱۰درجه‌ای هم ممکن است به هیولایی به‌شدت عصبانی تبدیل شود.
استفاده از دماسنج خشم به کودکان یاد می‌دهد که خشم را تشخیص بدهند. در نتیجه هنگام عصبانیت، راحت‌تر با شما ارتباط برقرار می‌کنند. استفاده از این دماسنج بهترین راه آموزش کنترل خشم به کودکان است.
۵. الگوی خوبی برای کنترل خشم باشید
بهترین راه برای آموزش کنترل خشم به کودکان این است که به آنها نشان دهید زمان عصبانیت چه برخوردی داشته باشند. بچه‌ها هنگام عصبانیت همان کاری را می‌کنند که شما انجام داده‌اید. آنها اگر ببینند که شما با خشمتان راحت و با ملایمت کنار می‌آیید، همین را یاد می‌گیرند.
مشکلات بزرگ‌سالان مهم‌تر و پیچیده‌تر است و این را همه می‌دانیم، اما بهتر است که به کودکتان نشان بدهید می‌توانند خشم را هم کنترل کنند. فراموش نکنید که بچه‌ها از رفتار ما چیزهای بسیاری یاد می‌گیرند. بنابراین گاهی اوقات که ناامید یا خشمگین هستید، به فرزندتان این را بگویید تا متوجه شود که بزرگ‌ترها هم گاهی عصبانی می‌شوند. اشکالی ندارد اگر بگوییم: «از اینکه اون ماشین سر چهارراه نگه نداشت تا ما از خیابون رد بشیم عصبانی شدم، اما صبر کردم که اون رد بشه.» بیان احساسات به کودک یاد می‌دهد که درباره احساساتش حرف بزند.
اگر هم کودکتان دید که از کوره دررفتید، مسئولیت رفتارتان را بپذیرید. از او عذرخواهی کنید و درباره آنچه باید انجام می‌دادید حرف بزنید. بگویید: «متأسفم که امروز مجبور شدی فریادزدن من رو ببینی. باید به‌جای فریادزدن، کمی قدم می‌زدم تا حالم بهتر بشه.»
۶. دفترچه قانون درست کنید
در هر خانواده‌ای قوانین نانوشته‌ای برای کنترل خشم وجود دارد. این قوانین مشخص می‌کنند که چه رفتارهایی هنگام عصبانیت پذیرفتنی‌اند. در بعضی از خانواده‌ها اگر موقع عصبانیت درها به هم کوبیده شوند اشکالی ندارد، اما به‌نظر بعضی دیگر این رفتار محترمانه نیست. قوانین نانوشته خانواده خود را در دفترچه‌ای بنویسید تا انتظارات‌تان مشخص شود و فرزندانتان آنها را بدانند.
قوانین خشم باید بر اساس رفتار محترمانه با دیگران باشد. بنابراین باید در دفترچه‌ای که گفتیم موارد غیرمجاز را مشخص کنید. مهم‌ترین مواردی که می‌توانید به عنوان رفتارهای غیرمجاز هنگام عصبانیت ذکر کنید، عبارت‌اند از:
برخورد فیزیکی؛
توهین‌کردن؛
شکستن وسایل منزل؛
پرت‌کردن اشیا.
۷. برنامه آرام‌سازی طراحی کنید
برای کنترل خشم در کودکان می‌توانید از برنامه آرام‌سازی استفاده کنید. این برنامه می‌تواند شامل بخش‌های مختلفی باشد، مثلا:
گوشه‌ای از خانه را انتخاب و آن را به «گوشه آرامش‌بخش» تبدیل کنید. زمانی که متوجه شدید کودکتان عصبانی است، از او بخواهید که به گوشه آرامش‌بخش برود.
برای فرزندتان «بسته آرامش‌بخش» درست کنید. در این بسته لوازمی مثل کتاب رنگ‌آمیزی، مداد رنگی، اسباب‌بازی محبوبش یا حتی لوسیونی را بگذارید که بویش را دوست دارد. وقتی حس کردید چیزی او را خشمگین کرده است، از این بسته استفاده کنید.
با انجام چنین کارهایی کنترل خشم در کودکان راحت‌تر خواهد بود. در واقع این‌طوری چطور آرام‌شدن را یاد می‌گیرند.
۸. مهارت‌های سالم برای مهار خشم را آموزش بدهید
باید روش‌های مناسب کنترل خشم در کودکان را به آنها یاد داد. به‌جای اینکه به کودکتان بگویید: «برادرت رو کتک نزن»، به او توضیح بدهید که هنگام ناامیدی می‌تواند چه کارهایی انجام بدهد. مثلا می‌توانید به او بگویید: «دفعه بعد احساست رو بگو» یا «وقتی عصبانی هستی، از برادرت دور شو».
۹. مهارت‌های حل مسئله را یاد بدهید
برای کنترل خشم در کودکان، به آنها مهارت‌های حل مسئله را هم یاد بدهید. مطمئن باشید که با آموزش این مهارت‌ها، یاد می‌گیرند که به‌جای پرخاشگری، مشکلاتشان را حل کنند. با آنها درباره راه‌های مسالمت‌آمیز حل مسائل هم صحبت کنید. باور کنید آموزش کنترل خشم به کودکان اصلا کار سختی نیست، فقط کمی صبر و حوصله می‌خواهد.
۱۰. عواقب خشم را به بچه‌ها نشان بدهید
در صورت لزوم، عواقب و پیامدهای عصبانیت را به کودکان نشان بدهید. برای کنترل خشم در کودکان طوری برنامه‌ریزی کنید که عواقب کارهای خوب و بد را متوجه شوند. زمانی که از قوانین کنترل خشم پیروی می‌کنند، آنها را تشویق کنید و وقتی قوانین را زیر پا می‌گذارند، با آنها برخورد کنید. برای برخورد با کودکان روش‌های مختلفی وجود دارد. بعضی از کارهایی که در این مواقع می‌توانید انجام بدهید عبارت‌اند از:
به او بگویید مدتی در اتاقش بماند؛
برای مدتی او را از انجام فعالیت‌های محبوبش محروم کنید؛
برای مدتی او را از بازی با اسباب‌بازی محبوبش محروم کنید.
بعد از آنکه با او برخورد کردید، به او کمک کنید اشتباهاتش را جبران کند. مثلا اگر اسباب‌بازی‌هایش را شکسته است، به او کمک کنید تعمیرشان کند.
تشویق کودکان برای کنترل خشم به آنها انگیزه می‌دهد. اگر کودکتان موقع عصبانیت توانست خود را کنترل کند، او را تحسین کنید و به او جایزه بدهید.
۱۱. از رسانه‌های پرخشونت دوری کنید
اگر فرزندتان رفتارهای خشونت‌آمیز از خود نشان می‌دهد، تماشای برنامه‌های تلویزیونی پرخشونت یا انجام بازی‌های کامپیوتری ممکن است مشکل او را تشدید کند. سعی کنید بچه‌ها را به مطالعه و انجام بازی‌های آموزنده عادت دهید. برای آموزش کنترل خشم به کودکان از یاددادن مهارت‌های حل مسئله شروع کنید.
سخن پایانی
کنترل خشم در کودکان همیشه هم ساده نیست. طبیعی است که بچه‌ها گاهی برای کنترل احساساتشان خیلی تلاش کنند. شما با آموزش کنترل خشم به کودکان به آنها کمک می‌کنید که راحت‌تر با احساساتشان کنار بیایند. در این مقاله، فقط چند روش مفید برای کنترل خشم کودکان را گفتیم. اگر فکر می‌کنید که فرزندتان برای کنترل احساساتش بیش از اندازه تلاش می‌کند و به نتیجه‌ای نمی‌رسد، باید از کارشناسی باتجربه در حوزه سلامت و تربیت کودک کمک بخواهید. روان‌شناس حرفه‌ای و باتجربه می‌تواند برای مشکلات سلامت روان راه‌های علمی پیشنهاد کند.